Bu sefer konumuz, Uşak ve yöresinde “Piynar” olarak bilinen doğal bitki örtüsünden çok yaygın bir çalı türü olacak.
Geçmişte ısınmak amacıyla Uşak’ın kuzeyini çevreleyen Kızıldağ ve Elmadağ dan kesilen piynar odunu eşeklerle Uşak kent merkezinde satılır oldukça da rağbet görürdü.
Eşeklerin sırtına tepeleme yüklenen Piynar, Çam veya Meşe odunları Uşak Kent Merkezi’nin ara sokaklarında dolaştırılır ve “Oduncu Geldi” nidalarıyla satılırdı. Piynar odunu soba yakılırken tutuşturucu olarak kullanılıyordu. O dönemler sanırım kaçak kesim muamelesi yapılarak ceza kesiliyordu ki hep ara sokaklarda gezerlerdi. Uşak halkı tarafından ısınmada, halı ipi boyamasında, karın ağrılarında/göbek düşmelerinde yaprakları dıştan sarılarak ve dizanteri(kanlı ishal) tedavisinde kullanılırdı.
Ayrıca Cistus laurifolius/Piynar Çalısı üzerinde yapılan bilimsel araştırmaların gösterdiği üzere tıbbi tedavi amaçlı kullanımında meme kanseri, alerjik kaynaklı deri hastalıkları, gastrit ve mide ülseri üzerinde ki tedavi edici etkileri kanıtlanmıştır.
Piynar Çalısı Mı? Piynar Meşesi Mi?
Anadolu’da Piynar isimlendirmesi bu çalı türünden başka Kayıngiller (fagaceae) ailesinden Quercus Coccifera(Kermes meşesi/Piynar Meşesi) ağacı için de kullanılır. Üzerinde yaşayan Kermes İlicis (Kırmız Böceği) adlı parazit böceğin antik çağlardan beri boyamada kullanıldığı ve bayrak kırmızısı rengini verdiği bilinmektedir.
Biri Çalı ,bir diğeri ağaç türü olan bu iki bitkinin ortak paydası antik dönemlerden bu yana kök boya yapımında kullanılmasıdır. “Piynar Çalısı”nın Latince ismi; “ Cistaceae/Laden familyasından Cistus laurifolius ”tur. Türk Biyoloji /Dendroloji(Ağaç Bilim) Literatür’üne “Defne yapraklı Laden” olarak geçmiştir. Laden, Akdeniz havzasının doğal bitki örtüsü olan funda(çalı) türüdür.
Biyoloji(Dendroloji) Bilimi Açısından Cistus laurifolius/Piynar Çalısı
Piynar Çalısı ; Anadolu’nun başka yörelerinde “Çoban çırası,Tavşanak, Murt otu, Defne yapraklı Laden, İldan , Tavşancıl, Laden gülü, Kaya Gülü, Pamuk otu, Güneş gülü, Karağan, Karan, Buruşuk gül, Kırışık gül”…vs. isimlerle anılmaktadır.
Antik dönem yazmalarında saç dökülmesine karşı kullanıldığı kayda geçmiştir. Geçmişte hastalıkların tedavisinde kullanılan bu bitki günümüzde yalnızca kozmetik ve parfümeride kullanılmaktadır.
Akdeniz havzasının doğal bitki örtüsü içinde yer alır. İspanya’dan Türkiye’ye kadar geniş yayılış gösterir. Anadolu’nun iç bölgelerinde 50-1300 m yükselti kuşağında yetişir, 1,5-2 m’ye kadar boylanabilen her mevsim yeşil uzun ömürlü çalılardır. Sürgünleri tüylü ve yapışkan yapıdadır.
Piynar Çalısı , karaçam ve ardıç ormanlarının tahrip olduğu bölgelerde yaygınlık gösterir.
Cistus laurifolius/Piynar Çalısı Çeşitleri
Türkiye’de beş laden türü bulunmaktadır. Bunlar da beyaz ve pembe çiçekli olmak üzere iki tipe ayrılır; Beyaz Çiçekli Laden Türleri; Ladenler içinde boyu 3 metreyi bulan tek türdür ve yaprakları da büyük ve mızrak şeklindedir. Yapraklarının üst kısmı parlak koyu yeşil, alt kısmı donuk yeşil renktedir.
Çiçekleri beyaz renkte, ortadaki döllenme tozlukları sarı ve çiçekleri sürgünlerin tepesinde topluca bir aradadır.
Bu türün de asıl vatanı Batı Anadolu olduğu ve zamanla diğer Akdeniz ülkelerine yayıldığıdır. Günümüzde daha çok Güney Fransa ve İspanya’da yetiştirilmekte ve otunun damıtılması (destilasyon) ile Eter yağı elde edilmektedir. En kaliteli Eter yağı bu türden elde edilir.
- Cistus salvifolius
- Cistus laurifolius (Piynar-Defne yapraklı Laden)
- Cistus Cimonspeliensis
Pembe Çiçekli Laden Türleri;
- Cistus creticus
- Cistus parvifolius
Cistus laurifolius/Piynar Çalısı Bileşimi:
“Piynar Çalısı/Defne yapraklı Laden” bitkisinin birleşimindeki maddeler henüz yeterince incelenmemiştir. Ancak bazı bilinenler şunlardır;
- Kardiyovasküler hastalıklar ve kanser gibi dejeneratif hastalıklardan koruma sağlayan Antioksidan maddeler; Polyphenol(Polifenol), Flavron-3-ol, Flavonoitglikozit
- Eteri(Uçucu) yağ türevleri ; α-Pinen, β-Pinen, Camphen (Kamfen), Sabinen, Myrcen, Phellandren ve Limonen olup ana madde α ve β-Pinen
- Reçineler, Taninler
- Romatizma tedavisinde kullanılan İndometacin
- Phyenylbutazon
- Anti-Tümör,gut, romatizma ve böbrek taşı,cilt yatıştırıcı yetenekleri genellikle egzama, sedef hastalığı ve siğillerin tedavisinde kullanılan Betülin(Betülinik Asit)
- Erektil disfonksiyon(Erkekte sertleşme bozukluğu) ve pulmoner arteryel hipertansiyonun tedavisinde kullanılan Sildenafil Sitrat
içerir.
Cistus laurifolius/Piynar Çalısı İnsan Sağlığı Üzerinde ki Tedavi Edici Etkileri;
Cistus Laurifolius/Piynar Çalısı’nın Yapraklarından yapılan özütün damıtılması (destilasyon) ile Eteri(Uçucu) yağı elde edilmektedir.
Bitki çiçek açmaya başladığı an yaprak, çiçek ve sürgünleri toplanarak ince kıyılır, bir şişeye konur ve üzerine yüzde 70’lik 500 ml alkol ilave edilir. Şişe gün ışığından uzakta muhafaza edilir, iki günde bir çalkalanır ve 4-6 hafta sonra süzülerek tentür elde edilir.
Cistus laurifolius/Piynar Çalısı; Anti-Diabetik, Anti-Mikotik(Mantar tedavisi),Anti-Bakteriyel (bakterileri yok edici),Anti-İnflamatuar(Enfeksiyon tedavisi), Anti-Kanser, Anti-Ülser, Anti-Gastrit….vs gibi Farmakinetik etkilerinden dolayı tıbbi amaçlı kullanılır.
Cistus laurifolius/Piynar Çalısı (yaprak, çiçek, gül, dal ve sürgünleri) Mayıs’tan Ekim’e kadar toplanarak kurutulur ve nemden uzakta özel kaplarda muhafaza edilir. Laden otunu (yaprak, çiçek, sürgün ve dalları) su buharı ile damıtılarak Laden eteri yağı (Laden esansı=Laden hülasası) elde edilir. Bu eteri yağı birinci kalite olup bir de Laden reçinesinden elde edilen ikinci kalite Laden esansı vardır.
Bitki kozmetik ve parfümeri sanayinde ve sabun yapımında da kullanılmaktadır.
Halk arasında erkeklerdeki iktidarsızlık, kadınlardaki isteksizliğe, depresyon, korku, sinir zafiyeti, iyileşmeyen müzmin yaralar, cinsel uzuvlar, ağız içi, yutak, mide-bağırsak, deri ve tırnak mantarları ve lenf bezi rahatsızlıklarına karşı da kullanılmıştır. Şayet çok içildiğinde hararet yapar ise hakiki Adaçayı ile içilmelidir.
Cistus Laurifolius/Piynar Çalısı Hakkında Yapılan Tıbbi Araştırmalar:
Münster Üniversitesinin yaptığı araştırmalar sonucunda Laden otunun birleşimindeki Indometacin ve Phenylbutazon gibi iki madde bulunmuştur. Bu maddelerin bakterileri ve mantarları yok edici ve de iltihapları önleyici olduğu tespit edilmiştir. (PR.3.95.8)
Çocuk ve alerji uzmanı Prof. Dr. G.Wiese ve ekibi 95 çocuk üzerinde büyük bir araştırma yapmışlardır. Bu araştırmalarda Nörodermatitli (kaşıntılı, kabarcıklı, sulu ekzema benzeri deri hastalığı) çocukların iltihaplı, kaşıntılı, ekzema benzeri derilerinin üzerine Laden çayı demi ile günde iki defa pansuman yapılmış ve günde bir bardak çay içerek 4 hafta süren bir tedavi sürmüştür. Tedavi süresi sonucunda hastalardan yüzde70 oranında iyileşme görülmüştür ve de yan tesiri kimyasal ilaçlara (kortizon) göre hemen hemen yok denecek kadar az olduğu görülmüştür. (Nhp.7.96.1069, Nhp.8.97.1312) Araştırmalara göre Laden otu çayı ve Laden otu çayının demi ile yapılan kompres başta; bebeklerdeki hazır bezin sebep olduğu deri hastalıkları, pişikler, Nörodermatoz (kaşıntılı, kabarcıklı, sulu, ekzema gibi bir deri hastalığı yani besin alerjisine sebep olan alerjik deri iltihaplanması), ekzema ve gastrite karşı etkili olduğu görülmüştür. Nörodermatoz sinirsel ve psikolojik nedenlerle ortaya çıkan deri iltihaplanması anlamına gelirse de bizim burada inceleme konusu olan alerjik Nörodermatoz’dur. Yani besin alerjisinin neden olduğu deri iltihaplanmasıdır.
Eskişehir Anadolu Üniversitesindeki bir grup ilim adamı Laden ot çayı ile yaptıkları bir tedavi denemesinde Laden in gastriti önlediği ve gastrite sebep olan Hericobakter ploriyi bu bitkinin birleşimindeki maddelerin öldürdüğü zararsız hale getirdiği tespit edilmiştir. (Nhp.10.99.1597, ZP.3.98.137)
Almanya’da Saarland Eyaleti Homburg Üniversitesi Ahremsberg şehrindeki Besin maddeleri araştırmaları LEFO-Enstitüsü ve Hamm şehrinden alerji uzmanı Prof.Dr. Günther Wiese tarafından yapılan araştırmalarda Laden otunun başta alerjik Nörodermatoz (besin alerjisi nedeniyle ortaya çıkan sulu, kabarcıklı, kaşıntılı ve alerjik ekzema), iltihaplı ekzema, akne ve bebeklerde kullanılan hazır bezin sebep olduğu deri hastalıklarına karşı etkili olduğunu belgelemişlerdir. (Nhp.08.01.1216)
Deri hastalıkları Klinik şefi Dr.Wolfgang Hübschner hastalarını Laden otu çayı ve Laden çay demi kompresi ile Nörodermatoz, iltihaplı ekzema ve bebeklerdeki hazır bez deri hastalıklarını tedavi etmişlerdir. (Nhp.08.01.1216)
Dr.N.Orhan, Dr.M.Aslan , Dr.M. Şüküroğlu ,Dr.Orhan Deliorman tarafından yapılan Cistus Laurifolius/Piynar Çalısının Anti-Diabetik etkileri konusunda yapılan araştırmalar tedavi edici etkilerini ispatlar.
Cistus Laurifolius/Piynar Ekstrartlarının Yan tesirleri:
Biline bir yan tesiri yoktur fakat şayet çayı içilecekse aşırı miktarda içilmemelidir. İki aydan fazla süre ile içilirse baş ağrısı yapabilir. O zaman ya 10-15 gün ara verilmeli ya da 2-3 dilim Limon (kabuğu ile) katılarak içilmelidir. Limonlu Laden çayı baş ağrısı gibi rahatsızlıklara karşı daha uygun olur. Laden otu çayı iki üç hafta sürekli içilirse uykuyu azaltır ve daha uzun süre içilirse uykuyu tamamen ortadan kaldırabilir.
Cistus Laurifolius/Piynar Çalısından Kök Boya Yapımı
Uşak tarihinde halı ipi için kök boya yapımında kullanımı açısından oldukça rağbet görmüştür.
Kök boya yapımında; Piynar çalısının gövdesini kaplayan saçak yapılı kabuklar kuru soğan kabuklarıyla karıştırılarak kaynatılırsa “Deve Tüyü” rengi Siyah, Mavi ve Yeşil renkleri elde etmek için yapılan karışımlarla ise Piynar yaprağı katılarak yapılan kaynatmalar boyaya canlılık ve kalıcılık sağlar.
Çeşitli mordanlar ile işlem görmüş yün ipliklerin boyanmasından sarı, açık ve koyu toprak rengi, civciv sarısı, hardal, sütlü kahve, kirli sarı renkleri elde edilir.
Uşak’tan Kızıldağ ile başlayıp Elmadağı’yla devam eden Murat Dağı hattında sonlanan bölge ; Anadolu florası içinde en zengin bitki çeşidine sahip alanlardan olup “Botanik Turizm”i açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Bu alan 853 çeşit bitkisiyle, florasıyla ve iklimiyle de bilim adamlarının ilgi odağı durumundadır.
